Para Penguasa di “Jantung” Uliaser --- pada masa Kolonial (1600an – 1942) --- (bag 7)

                                                                             Oleh : Ferdy Lalala

                                                  Pengoreksi Naskah : Adryn Anakotta

D.3. Masa Pemerintahan Hindia Belanda  (1803/1804 – 1810  dan 1817 – 1942)

§                    Periode II (1817 – 1942)

       (Masa Kekuasaan Hindia Belanda II di Maluku/Ambon : 25 Maret 1817 – 25 Maret 1942)

A.     Bagian VII (1825 – 1848)

II. ASSISTEN RESIDENT VAN SAPAROEA      

1)      Johannes van der Eb (1825-1829¹)

---- Tahun 1825, Karesidenan Saparua dan Karesidenan Haruku, diturunkan statusnya menjadi Afdeling. Kedua Afdeling ini digabung menjadi 1 dan dipimpin oleh seorang Pejabat yang bergelar Assisten Resident, serta berpusat di Saparua.

Pemimpin wilayah baru ini disebut Assisten Residen Saparua – Haruku ---------

Johannes van der Eb dipercayakan menjadi orang pertama yang menjadi Assisten Residen untuk wilayah baru ini.

Menjelang akhir kekuasaannya, terjadi pemberontakan yang dikenal sebagai Opstand 1829². Pemberontakan ini dipimpin oleh beberapa tentara asal pulau Saparua yang berdinas di Ambon. Mereka antara lain bernama (Elias Warissal, Jacob Latuperissa, Abraham Wattimena, Pieter Tuahahaij, Jeremias Sehaija, Johannis dan  Jacob Radjawangie, Johannis Poetoegena, Paulus Tahaparij, Marcus Pelauw, serta beberapa pemimpin “lokal” di pulau Saparua)³.

Lambertus Schmidt de Haart, bekas Resident Saparua yang dipecat, diduga kuat berada “dibalik” gerakan ini, minimal “mengetahui” gerakan pemberontakan ini⁴.

Pada Desember 1829, Johannes van der Eb, diberhentikan dari jabatannya dan digantikan oleh Johannes Lodewijk Benedictus Engelhard. 

 ------Kelanjutan karir dari Johannes van der Ebb bisa dibaca pada bagian 6 dari serial artikel ini -----

Het Fort Duurstede te Saparoea (1845)

                                             Pelukis : C.W.M. van Velde

2)      Johannes Lodewijk Benedictus Engelhard (1829 – 1837⁵)

(Johannes Lodewijk Benedictus Engelhard pertama kali menuju Nusantara pada tanggal 31 Desember 1816, dengan menggunakan kapal “ Hoop en Fortuin” dan berstatus sebagai seorang kadet. Pada Maret 1818, pangkatnya menjadi Letnan 2.

5 tahun kemudian pada 13 Agustus 1823, ia diberhentikan dari dinas militer)⁶.

Pada tahun 1823-1825⁷, ia menjadi Opziener kelas II dan bertugas di Karesidenan Banten. Selesai bertugas di Banten, pada tanggal 9 Maret 1825⁸, ia menuju ke Maluku sebagai Komisariat yang ditugaskan untuk wilayah Seram dan Buru (1825 – 1827⁹).

Tahun 1828 – 1829¹⁰, ia dipercayakan menjadi Gezaghebber untuk wilayah Pantai Utara Pulau Seram. Setahun bertugas di Seram, ia dipromosikan menjadi Assisten Resident Saparua menggantikan Johannes van der Eb (1825 – 1829).

Johannes Lodewijk Benedictus Engelhard bertugas di Saparua selama 8 tahun, dan dimutasi ke Salatiga sebagai Assisten Resident Salatiga (1837 – 1838¹¹). Ia menggantikan J.T. Canter Vischer  (1835 - 1837¹²).

Posisi Assisten Residen Saparua, digantikan oleh Johannes Roelandus Paape.

Berdinas setahun di Salatiga, ia dipindahkan ke Semarang sebagai Assisten Residen Semarang (1838 – 1841¹³), menggantikan J.C. G. Borwater (1838 – 1838¹⁴).

Johannes Lodewijk Benedictus Engelhard dimutasikan kembali menjadi Resident van Banda (1841 – 1842¹⁵), menggantikan Johannes Verschuir (1840 – 1841¹⁶).

Selesai bertugas  di Banda, ia dipindahkan ke Manado (1842-1843¹⁷), menggantikan J.P.J. Cambier (1834 - 1842¹⁸), dipindahkan lagi menjadi Resident Rembang (1843 – 1844¹⁹), menggantikan D. Donker (1843 – 1843²⁰).

3 tahun kemudian,  Johannes Lodewijk Benedictus Engelhard dipercayakan lagi menjadi Resident Jepara (1847 – 1848²¹), menggantikan H.S. van Son (1840 – 1847²²).

Setahun bertugas, ia dimutasi menjadi Resident Besuki (1848 – 1852²³), menggantikan J.F.T. Maijor  (1844 – 1848²⁴).

Tahun 1854, ia diketahui telah kembali ke Negeri Belanda, dan meninggal pada 3 Oktober 1877²⁵ di S’Gravenhage.

Tentang Keluarga :

Johannes Lodewijk Benedictus Engelhard, lahir pada 23 april 1802 dan dibaptis pada 25 April 1802²⁶, di Groningen.

Ia adalah putra dari Christiaan Friedrich Engelhard en Susanna Elisabeth Hartman²⁷.

Johannes Lodewijk Benedictus Engelhard, menikah 2 kali yaitu yang pertama dengan

Aletta Cornelia Wilhelmina van Blommestein²⁸, dan yang kedua dengan Adriana Johanna Cornelia Goverda Usener²⁹.

Menikah pertama kali di Saparua, pada tanggal 28 November 1833³⁰. Sumber lain³¹ menyebut mereka menikah di Ambon.

Istri pertama adalah putri dari Willem van Blommestein dan Johana Cornelia Anthoneita van Braam³². Aletta Cornelia Wilhelmina van Blommestein lahir di Apeldorn, 14 Juni 1816 dan meninggal di Ungaran Semarang pada 30 Desember 1870³³

Pernikahan pertama ini memperoleh 8 anak³⁴, 3 diantaranya meninggal dalam usia muda, yaitu :

1.    Susana Cornelia Sophia Engelhard (17-09-1834  s/d 17-04-1835)

2.    Johannes Fredrik Diederik Engelhard (1836 – 1883)

3.    Willem Christian Engelhard (02-02-1838 s/d 07-02-1838)

4.    Christian Fredrik Engelhard (1839 – 1893)

5.    Johana Cornelia Antoneita Engelhard (07-03-1841 s/d 01-11-1842)

6.    Hermanus Marius van Engelhard (1843 - ?)

7.    Helena Napoleona Engelhard (1844 – 1847)

8.    Henri Egidius Desiré Engelhard  (1847-1909)

Setelah istrinya meninggal, Johannes Lodewijk Benedictus Engelhard menikah lagi dengan Johanna Cornelia Goverda Usener pada 7 Maret 1872³⁵ di S,Gravenhage.

Istrinya yang kedua ini adalah putri Frederik Carel Philip Usener dan Goverda Feuilletau de Bruin³⁶, yang lahir pada 14 Maret 1806 dan meninggal pada 23 April 1186 di S’Gravenhage³⁷. Istrinya ini juga janda dari Hermanus Schillet yang telah meninggal di tahun 1860³⁸ di Amersfoort.

Putra bungsunya, Henri Egidius Desiré Engelhard juga adalah Assisten Residen Singkawang (1891 - 1892³⁹), Maros (1893 – 1895⁴⁰) dan Muara Teweh (1895 - 1899⁴¹)

3)      Johannes Roelandus Paape (1837 – 1838⁴²)

(Ia menjadi Ambtenar kelas 3 untuk Hindia Belanda, berdasarkan Surat Keputusan tertanggal 22 Juni 1820)⁴³.

Menjadi Sekretaris Gubernemen Maluku sejak 1820-1827⁴⁴, juga merangkap jadi anggota Raad van Justitie Ambon (1824-1827⁴⁵).

Ia kemudian dipromosikan menjadi Assisten Residen Hitu-Larike (1827 – 1837⁴⁶).

Bertugas selama 10 tahun di Hitu, ia dimutasikan ke Saparua untuk menggantikan J.L.B Engelhard.

Ia bertugas di Saparua hanya setahun, dan meninggal di Ambon pada 1 November 1838⁴⁷ pada saat masih menjabat Assisten Resident Saparua.

Posisinya di Saparua, digantikan oleh Nicolaas Marie Gasper Renoult.

Johannes Roelandus Paape, lahir di Delft tanggal 23 April 1786⁴⁸ dan dibaptis pada 25 April 1786⁴⁹,  serta merupakan  anak kedua dari pasangan Gerardus Paape dan Maria van Schie.

Ayahnya dikenal sebagai sastrawan “radikal Delft” begitu juga ibunya⁵⁰.

Kakak perempuannya, Maria Paape lahir pada tahun 1781 dan meninggal dalam usia beberapa bulan⁵¹.

J.R. Paape  menikah dengan Sara van Schelle pada 19 Juli 1820 di Leiden⁵².

Istrinya ini lahir di  Leiden  sebelum 1 Oktober1780⁵³,  karena ia dibaptis pada tanggal itu.

Sara van Schelle adalah putri dari Pieter van Schelle dan Charlotte Pasteur⁵⁴. Istrinya meninggal di Loosduinen pada 8 Juni 1846⁵⁵

Iparnya, Jan Davis van Schelle, di tahun 1810⁵⁶ adalah ajudan dari Jenderal J.W. Janssen yang nantinya menjadi Lieutenant Jenderal Hindia Belanda  asal Inggris  (Mei 1811 – Sept 1811).

J.D. van Schele juga pernah menjadi Gubernur dan Komandan Militer di Makasar (1819-1825⁵⁷).  Keponakan istrinya, atau anak dari Jan Davis van Schelle, Maria Anna Carolina Louisa van Schelle, menikah⁵⁸ dengan  Daniël Chantepie de la Saussaye, seorang predikant (pendeta) di Belanda.

Gerrit Paape, ayahanda J.R. Paape

4)      Nicolaas Marie Gaspar Renoult (1839 – 1840⁵⁹)

N.M.G. Renoult pertama kali bertugas di Gubernemen Maluku/Ambon, saat menjadi Clerk pada bagian Administrasi Gubernemen (1826 – 1827⁶⁰)

Kemudian menjadi klerk bij de pakhuizen (1831 – 1834⁶¹), dilanjutkan menjadi Komisariat, Sekretaris dan jaksa pada pengadilan di Ambon (1834 – 1839⁶²), sekaligus anggota Raad van Justitie Ambon (1838 – 1839⁶³).

Tahun 1839, ia ditunjuk sebagai Pejabat Assisten Residen Saparua, menggantikan J.R. Paape yang meninggal pada 1 November 1838.

Bertugas kurang lebih 10 bulan di Saparua, pada 1 Oktober, ia ditunjuk sebagai Gezaghebber Gorontalo (1840 -1845⁶⁴).  Posisinya di Saparua digantikan oleh W.J.M. van Schmidt.

Anggota Raad van Justitie Ambon (1849 – 1850⁶⁵), sekaligus Presiden Weeskamer atau Balai harta peninggalan (1849 – 1850⁶⁶), dilanjutkan dengan menjadi President Raad van Justitie Ambon (1850 – 1851⁶⁷).

Tahun 1850, A.H. Rijkschroef bekas Presiden Raad van Justitie ditunjuk sebagai Assisten Residen Ambon, namun mendadak meninggal, N.M.G. Renoult menggantikannya menjadi Pejabat Assisten Residen Ambon (1850 – 1851⁶⁸), sekaligus menjadi President Raad van Justitie.

Tahun 1855, ia dimutasi ke Semarang dan menjadi Assisten Resident Semarang (1855 – 1858⁶⁹). Tahun 1858 ia digantikan oleh R Keijser (1858 - 1862⁷⁰)

N.M.G. Renoult  diketahui meninggal di Ambon pada 2 Juli 1887⁷¹.

(N.M.G. Renoult lahir pada tahun 1807 di Würtzburg. Ia menikah dengan Johanna Carolina Coeijmans pada 30 April 1830 di Ambon. Istrinya ini adalah putri dari Octavianus Theodorus Coeijmans dan Barbara Johanna Ulrich. Istrinya ini lahir di Ambon pada tahun 1813 dan meninggal juga di Ambon pada 25 April 1891.

Ayah mertuanya adalah asisten muda yang berdinas di Gubernemen Ambon (1796))⁷²

Putri N.M.G. Renoult ,Adeline Barbe Therese Renoult, yang lahir di Saparua pada 10 September 1840 menikah dengan Adrianus Wilhelmus Josephus Lina⁷³

5)      Willem Jan Maurits van Schmid (1840 – 1842⁷⁴)

W.J.M. van Schmid bertugas di Batavia dan menjadi Komisariat kelas 2 di bagian Secretariat Umum Batavia (??? - 1931⁷⁵), dilanjutkan menjadi Komisariat Kelas 1 di bagian yang sama (1831 – 1834⁷⁶)

4 tahun kemudian, ia dipromosikan menjadi Sekretaris Karesidenan Padang (1838 – 1840⁷⁷).

Tahun 1840, ia dimutasikan ke Gubernemen Maluku dan menggantikan N.M.G. Renoult sebagai Assisten Residen Saparua.

Selesai bertugas di Saparua, ia dipercayakan menjadi Assisten Residen Malang (1845 – 1854⁷⁸), menggantikan J.H. Dickelman  (1829 – 1845⁷⁹), kemudian dilanjutkan menjadi Assisten Resident Tuban (1854 – 1856⁸⁰), menggantikan C van de Moore (1851 – 1854⁸¹). Posisi Assisten Resident Saparua digantikan oleh Anthonie Cornelis Vermunt van Ommeren.

Pada 5 Maret 1858, ia ditunjuk sebagai anggota Algemene Rekenkamer (1858 – 1860⁸²) hingga pensiun per 7 April 1860.

W.J.M. van Schmid diketahui meninggal di S’Gravenhage pada 1 Mei 1884⁸³, meski sumber lain menyebut pada 1 September 1885⁸⁴.

W.J.M. van Schmid lahir di Amsterdam pada 18⁸⁵/28⁸⁶ November 1806 dan merupakan putra dari Willem Mauritz van Schmid dan Elisabetha Jacomina Ninck⁸⁷.

W.J.M. van Schmid menikah dengan Celia Johanna Hendrica Leutner di Malang, pada 19 Februari 1845⁸⁸.

 Istrinya ini kelahiran Probolinggo, 14 Juni 1823⁸⁹/1825⁹⁰, dan meninggal pada 11 Agustus 1903⁹¹

Pernikahan ini memperoleh 4⁹² anak yaitu :

Ø  Antoinetta Elisabetha van Schmid (1846 -1875)

Ø  Agnes Johanna Wilhelmina Cecilia van Schmid (1849 - ?)

Ø  Willem Hendrik Maurits van Schmid (1851 -1907)

Ø  Constantinus Jacobus Lodewijk van Schmid (1854 - ?)

Anak ke-3, Willem Hendrik Maurits van Schmid menikah dengan Jacoba Wilhelmina de Seriere, cucu perempuan⁹³ Guillaume de Serière, Gubernur Maluku ( 1842 – 1845⁹⁴)

Saat bertugas di Saparua inilah, ia mengumpulkan banyak informasi dan menulis beberapa artikel. Salah satu artikel panjangnya berjudul : Aanteekeningen nopens de zeden , gewoonten en gebruiken , benevens de vooroordeelen en bijgeloovigheden der bevolking van de eilanden Saparoea ,Haroekoe , Noessa Laut , en van een gedeelte
van de' zuid - kust van Ceram , dan dimuat dalam Tijdschrift voor Nederlands Indie vijfde jaargang, yang diterbitkan di Batavia pada tahun 1843⁹⁵.

Artikel panjang ini  terbagi menjadi “2 bagian” dan dimuat pada hal 491 -530 (bag 1) dan 583 – 622 (bag 2). Artikel ini ditulis pada 31 Oktober 1843 di Pasuruan.

Pada artikel inilah (hal 619 – 621), ia menulis  tulisan pendek yang diberi judul De Draak van Saparoea.

Tulisan pendek itu tentang legenda Negeri Saparua, tentang Kapitan Rian Santuwa Titaleij, Njai Sahele Simatauw, Nahuwerij Simatauw, Leluhur Ana Kota, Simatauw dan Ririnama .

6)      Anthonie Cornelis Vermunt van Ommeren (1842 – 1843⁹⁶)

(Dalam tahun 1830,  Anthonie Cornelis Vermunt van Ommeren diangkat sebagai controleur (kontrolir) kelas III, dan menjadi Controleur di Afdeling Pekalongan (1830-1832). Tahun 1832 pangkatnya menjadi controleur kelas II dan menjadi Controleur Afdeling Madiun (1832-1833), tahun 1837 pangkatnya menjadi  Controleur Kelas I)⁹⁷.

5 tahun kemudian, ia dimutasikan ke Gubernemen Maluku, dan menjadi Assisten Resident Saparua, menggantikan W.J.M. van Schmid.

Selesai bertugas di Saparua, ia kembali dimutasikan ke Kediri, dan menjadi Secretary Karesidenan Kediri (1844 – 1845⁹⁸). Jabatan Assisten Resident Saparua digantikan oleh Reinier Carel Scherius.

A.C.V. van Ommeren diketahui meninggal di Pasuruan pada 15 April 1850⁹⁹.

(A.C.V. van Ommeren, dilahirkan pada 28 Mei 1807 di Zwolle, dan merupakan putra dari Sicco van Ommeren dan Anna Adriana Vink)¹⁰⁰. Orangtuanya menikah pada tanggal 6 November 1804¹⁰¹.

Anaknya, Eduard Johan Vermunt van Ommeren lahir pada 5 Mei 1841¹⁰² dan meninggal di Buitenzorg pada 2 Juni 1866

Reinier Carel Scherius (1810 - 1869)

7)      Reinier  Carel Scherius (1843 – 7 juni 1848¹⁰³)

Reinier Carel Scherius memulai karirnya sejak tahun 1832, dengan menjadi Komisariat kelas 3 hingga naik pangkat ke kelas 2, di kantor Karesidenan Palembang (1832-1835¹⁰⁴). Ia kemudian dipromosikan menjadi Gezaghebber di Muara Sempeh, Palembang (1835 – 1837¹⁰⁵), dilanjutkan di Gorontalo (1837 – 1839¹⁰⁶).

Pada 10 Agustus 1839, R.C. Scherius ditunjuk sebagai Secretary, Fiscal, sekaligus Pakhuismeester di Karesidenan Ternate (1839– 1843¹⁰⁷), menggantikan J.H. Otto (1832 – 1839¹⁰⁸). Di Ternate, ia juga anggota Raad van Justitie Ternate  (1842 -1843 ) dan President Wees en boedelkamer (1842 -1843)

Selesai bertugas di Ternate, ia dipercayakan menjadi Assisten Residen Saparua, menggantikan N.M.G. Renoult. 

Bertugas  selama 5 tahun di Saparua, pada 7 Juni 1848 ia dipromosikan menjadi Residen Manado (1848 – Juni 1852¹⁰⁹), menggantikan A.J. van Olpen (1844  – 1848¹¹⁰). Posisi Assisten Resident Saparua digantikan oleh Hendrik Daniël Adriaan van der Goes.

Saat bertugas di Manado inilah, ia “didampingi” oleh sang Secretary Douwes Dekker, sang Multatuli, penulis roman Max Havelaar itu.

Berdinas 4 tahun di Manado, ia pulang ke Negeri Belanda untuk “berlibur” (1852-1854). 

Pada 14 Maret 1855, ia ditunjuk kembali menjadi Resident Probolinggo (1855 – 1864¹¹¹) menggantikan  Assisten Resident Probolinggo, M.J. Kohler (1851 – 1855¹¹²)

----- sebelum tahun 1855, Probolinggo berstatus Afdeling dan dipimpin oleh seorang Assisten Resident. Afdeling Probolinggo masuk dalam wilayah Karesidenan Besuki.

J.L.B Enggelhard, Salah satu bekas Assisten Residen Saparua (1829 – 1837) pernah memimpin Karesidenan Besuki (1848 – 1852)

Sejak tahun 1855, Probolinggo menjadi Karesidenan, jadi  bisa disebut, R.C. Scherius adalah Resident pertama Karesidenan Probolinggo...

Selesai bertugas di Probolinggo, ia kembali ke Negeri Belanda, dan pensiun pada 31 Maret 1866.

R.C. Scherius diketahui meninggal di Brusel Belgia pada 5 Mei 1869¹¹³, namun beberapa sumber lain¹¹⁴, menyebut ia meninggal pada 4 Mei 1869.

Carolina Charlota Nagel (1837 - 1905), istri R.C. Scherius

Tentang keluarga :

Reinier Carel Scherius lahir pada 12 Juni 1810 dan dibaptis pada 18 Juli 1810¹¹⁵ di Amsterdam.

R.C. Scherius adalah anak bungsu dari 6 orang bersaudara, dari pasangan Reinier Scherius dan Catharina Gesina Tenkink¹¹⁶.

R.C. Scherius menikah dengan Carolina Charlota Nagel pada 17 Desember 1855¹¹⁷ di Probolinggo, saat ia menjadi Resident Probolinggo. Carolina Charlota Nagel saat itu berusia 18 tahun, sedangkan Scherius berusia 45 tahun. Carolina Charlota Nagel lahir pada tahun 1837, dan meninggal pada tahun 1905¹¹⁸

Menurut sumber keluarga¹¹⁹, R.C. Scherius memiliki hubungan dengan 2 wanita sebelumnya, serta memiliki anak dari wanita-wanita itu.

Wanita pertama adalah Tjiermoet¹²⁰, seorang wanita pribumi saat Scherius bertugas di Gorontalo (1837 – 1839). 2 anak perempuan lahir dari hubungan ini, yaitu Mimi lahir tahun 1837 dan Julie lahir tahun 1839¹²¹.

Saat berdinas di Ternate (1839 – 1843), ia kembali berhubungan dengan Anna Dorothee Pietersz, seorang wanita mestiso. Anna Dorothee Pietersz, diduga kuat adalah salah satu cucu perempuan Sultan Ternate, meski hal ini tidak mendapat klarifikasi dari pihak Kesultanan. Hubungan dengan Anna Dorothee Pietersz, Scherius memiliki 2 orang anak, Frank dan Anna¹²².

Dengan istri resminya, Scherius memiliki 6 anak¹²³, yaitu :

·         Carolina Jacoba Catharina Scherius (1856 -??)

·         Reindert Carel Scherius (1857 – 1909)

·         Julie Wilhelmina Scherius (1860 -??)

·         Henri Jacques Scherius  (1862-1928)

·         Mathilda Claudine Scherius (1864 -??)

·         Victoire Pauline Scherius (1869 - 1956)

Putra Scherius, Reindert Carel Scherius menikah dengan Caroline wanita berdarah China¹²⁴.

Dari pernikahan ini, salah satu keturunan mereka adalah Waldimar Govinda Torenstra¹²⁵, seorang aktor dan produser film terkenal di Belanda¹²⁶. 

Waldimar Govinda Torenstra, generasi ke-5 keturunan R.C. Scherius

 Sedangkan putranya yang lain, Henri Jacques Scherius menikah dengan Claire Flavie Reijnst¹²⁷, salah satu anak dari keturunan keluarga besar Reijnst. 

               ------------------------- bersambung -----------------------

  

Catatan Kaki

1.       Verbaal handelingen en besluiten gouverneur-generaal (Van der Capellen) in Rade 8 februari 1825 no. 19, Batavia.  Afschrift. NA, Koloniën 2.10.01, 2787.

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1826, Batavia, 1826 hal 59

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1827, Batavia, 1827 hal 49

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1828, Batavia, 1828 hal 45

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1829, Batavia, 1829 hal 47

2.       Assistent-resident van Saparua en Haruku (Van der Eb) aan waarnemend gouverneur der Molukken (Moorrees), Saparua, 18 februari 1829, 's morgens 3 uur.

No. 8. Geheim. Origineel. ARNAS, Ambon 445; afschrift in NA, Koloniën 2.10.01, 721, vb. 24 december 1829 no. 100.

Ø  Assistent-resident van Saparua en Haruku (Van der Eb) aan waarnemend gouverneur der Molukken (Moorrees), Saparua, 19 februari 1829, 's avonds 9 uur.No. [9] geheim. Origineel. ARNAS, Ambon 445; afschrift in NA, Koloniën 2.10.01, 721, vb. 24 december 1829 no. 100.

Ø  Assistent-resident van Saparua en Haruku (Van der Eb) aan waarnemend gouverneur der Molukken (Moorrees), Saparua, 22 februari 1829.No. 10 geheim. Afschrift. NA, Koloniën 2.10.01, 721, vb. 24 december 1829 no. 100.

Ø  Beknopt verhaal van den opstand op Amboina in 1829 (dimuat pada Tijdchrift voor Indische Taal, Land en Volkenkunde, deel XI atau vierde serie, deel II, S, Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1862,  hal 374 – 383)

3.       Proces-verbaal opgemaakt door gecommitteerde officieren (kapitein Dupont en 2^e luitenant Cramer) van verhoor van C. Tehupuring inzake samenzwering tot opstand, Ambon, 20 februari 1829.Afschrift. NA, Koloniën 2.10.01, 721, vb. 24 december 1829 no. 100

4.       Assistent-resident van Saparua en Haruku (Van der Eb) aan waarnemend gouverneur der Molukken (Moorrees), Saparua, 23 februari 1829, 's avonds 8 uur.

No. 11 geheim. Origineel. ARNAS, Ambon 445; afschrift in NA, Koloniën 2.10.01, 721, vb. 24 december 1829 no. 100.

( pada catatan kaki no 6 dari sumber ini, Fraasen menjelaskan bahwa informasi “keterlibatan” L.S. van der Haart berasal dari informasi penduduk negeri Siri Sori Islam. Selanjutnya, dijelaskan pula bahwa selama berkuasa, L.S. van de Haart berteman baik dengan orang kaya Siri Sori Islam, bernama Robo Pattisahusiwa (1818 – 1823), serta sering “berhubungan” dengan para penduduk Saparua, saat ia masih berstatus “ tahanan kota” di Halong).

Ø  Leirissa, R.Z. Lambertus Schmit de Haart, Resident of Saparoea (1823 – 1829) (dimuat dalam Papers of The Dutch-Indonesian Historical Conference, Leiden/Jakarta, 1982, hal 211 – 222)

5.       Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Engelhard, Johanes Lodewijk Benedictus

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1831, Batavia, 1831 hal 54

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1832, Batavia, 1832 hal 58

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1833, Batavia, 1833 hal 62

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1834, Batavia, 1834 hal 57

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1835, Batavia, 1835 hal 55

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1836, Batavia, 1835 hal 58

6.       Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Engelhard, Johanes Lodewijk Benedictus

7.       Idem

8.       Idem

9.       Verbaal handelingen en besluiten gouverneur-generaal (Van der Capellen) in Rade 8 februari 1825 no. 19, Batavia.Afschrift. NA, Koloniën 2.10.01, 2787.

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1826, Batavia, 1826 hal 59

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1827, Batavia, 1827 hal 49

10.    Verbaal handelingen en besluiten luitenant-gouverneur-generaal (De Kock) buiten rade 4 mei 1829 no. 3, Batavia. Afschrift. NA, Koloniën 2.10.01, 2528.

11.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1838, Batavia, 1838 hal 40

12.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1838, Batavia, 1838 hal 40

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1836, Batavia, 1836 hal 52

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1837, Batavia, 1837 hal 35

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1835, Batavia, 1835 hal 49

13.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1839, Batavia, 1839 hal 41

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1840, Batavia, 1840 hal 42

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1841, Batavia, 1841 hal 42

14.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1838, Batavia, 1838 hal 40

15.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1842, Batavia, 1842 hal 55

16.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1841, Batavia, 1841 hal 55

17.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Engelhard, Johanes Lodewijk Benedictus

Ø  A. Kojongian, Daftar Residen Manado

18.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1841, Batavia, 1841 hal 56

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1840, Batavia, 1840 hal 55

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1839, Batavia, 1839 hal 54

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1838, Batavia, 1838 hal 53

19.    Ufford, J.K.W. Quarles van, Naamlijst van Hoofden Gewestelijk bestuur op Java en Madura van 1817 tot 1859, Hal 129

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1844, Batavia, 1844 hal 52

20.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1843, Batavia, 1843 hal 51

21.    Ufford, J.K.W. Quarles van, Naamlijst van Hoofden Gewestelijk bestuur op Java en Madura van 1817 tot 1859, Hal 129

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1848, Batavia, 1848 hal 55

22.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1847, Batavia, 1847 hal 60

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1844, Batavia, 1844 hal 51

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1845, Batavia, 1845 hal 52

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1846, Batavia, 1846 hal 59

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1843, Batavia, 1843 hal 50

23.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1849, Batavia, 1849 hal 62

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1850, Batavia, 1850 hal 65

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1851, Batavia, 1851 hal 60

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1852, Batavia, 1852 hal 59

Ø  Ufford, J.K.W. Quarles van, Naamlijst van Hoofden Gewestelijk bestuur op Java en Madura van 1817 tot 1859, Hal 131

24.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1848, Batavia, 1848 hal 61

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1844, Batavia, 1844 hal 55

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1845, Batavia, 1845 hal 56

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1846, Batavia, 1846 hal 64

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1847, Batavia, 1847 hal 66

25.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Engelhard, Johanes Lodewijk Benedictus

Ø  https://www.genealogieonline.nl/stamboom-driessen/I73209668.php

Ø  https://gw.geneanet.org/schapekoppen?lang=es&pz=adriaantje&nz=maris&ocz=0&p=johannes+lodewijk+benedictus&n=engelhard

Ø  Epen, D.G, Geslacht Engelhard (dimuat pada Nederlands Patriciaat, 5^e jaargang, S, Gravenhage, 1914 hal 110)

Ø  Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Tanggal kematian J.L.B. Engelhard tertulis pada hal 162)

26.    Epen, D.G, Geslacht Engelhard (dimuat pada Nederlands Patriciaat, 5^e jaargang, S, Gravenhage, 1914 hal 110)

Ø  Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Tanggal kelahiran J.L.B. Engelhard tertulis pada hal 162)

Ø  https://www.genealogieonline.nl/stamboom-driessen/I73209668.php

Ø  https://gw.geneanet.org/schapekoppen?lang=es&pz=adriaantje&nz=maris&ocz=0&p=johannes+lodewijk+benedictus&n=engelhard

27.    Idem

28.    Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Dua pernikahan J.L.B. Engelhard tertulis pada hal 162)

Ø  Epen, D.G, Geslacht Engelhard (dimuat pada Nederlands Patriciaat, 5^e jaargang, S, Gravenhage, 1914 hal 110)

29.    Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Dua pernikahan J.L.B. Engelhard tertulis pada hal 162)

30.    Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Tempat dan tanggal pernikahan pertama J.L.B. Engelhard tertulis pada hal 162)

Ø  Epen, D.G, Geslacht Engelhard (dimuat pada Nederlands Patriciaat, 5^e jaargang, S, Gravenhage, 1914 hal 110)

Ø  https://www.genealogieonline.nl/stamboom-driessen/I73209668.php

Ø  https://gw.geneanet.org/schapekoppen?lang=es&pz=adriaantje&nz=maris&ocz=0&p=johannes+lodewijk+benedictus&n=engelhard

31.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Engelhard, Johanes Lodewijk Benedictus

( Cuma Fraasen yang menyebut J.L.B. Engelhard menikah di Ambon, sumber yang lain menyebut mereka menikah di Saparua)

32.    Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Nama orangtua dari istri pertama J.L.B. Engelhard tertulis pada hal 162)

Ø  Epen, D.G, Geslacht Engelhard (dimuat pada Nederlands Patriciaat, 5^e jaargang, S, Gravenhage, 1914 hal 110)

Ø  https://www.genealogieonline.nl/stamboom-driessen/I73209668.php

Ø  https://gw.geneanet.org/schapekoppen?lang=es&pz=adriaantje&nz=maris&ocz=0&p=johannes+lodewijk+benedictus&n=engelhard

33.    Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Tanggal lahir dan meninggal istri pertama J.L.B. Engelhard tertulis pada hal 162)

Ø  Epen, D.G, Geslacht Engelhard (dimuat pada Nederlands Patriciaat, 5^e jaargang, S, Gravenhage, 1914 hal 110)

Ø  https://gw.geneanet.org/schapekoppen?lang=es&pz=adriaantje&nz=maris&ocz=0&p=johannes+lodewijk+benedictus&n=engelhard

34.    Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Nama anak J.L.B. Engelhard dengan istri pertama tertulis pada hal 162)

Ø  Epen, D.G, Geslacht Engelhard (dimuat pada Nederlands Patriciaat, 5^e jaargang, S, Gravenhage, 1914 hal 110)

Epen hanya menuliskan 2 anak dari J.L.B. Engelhard

35.    Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Pernikahan  J.L.B. Engelhard dengan istri kedua tertulis pada hal 162)

Ø  Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Engelhard, Johanes Lodewijk Benedictus

36.    Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Nama orangtua dari istri kedua  J.L.B. Engelhard tertulis pada hal 162)

Ø  Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Engelhard, Johanes Lodewijk Benedictus

37.    Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Tanggal lahir dan meninggal istri kedua  J.L.B. Engelhard tertulis pada hal 162)

Ø  Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Engelhard, Johanes Lodewijk Benedictus

Fraasen menulis istri kedua J.L.B. Engelhard diperkirakan lahir sekitar 1807

38.    Wolderen, van, C.A : Engelhard (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, jaargang 30, no 5, hal 156 – 164. Suami pertama dari istri kedua  J.L.B. Engelhard tertulis pada hal 162)

Ø  Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Engelhard, Johanes Lodewijk Benedictus

Fraasen menulis suami pertama dari istri kedua J.L.B Engelhard meninggal tahun 1860, sedangkan Wolderen tidak menulis informasi itu.

39.    Regeerings Almanak voor Nederlands Indie jaar 1892, tweede gedelte, Landsdrukerij, Batavia, 1892 hal 222

40.    Regeerings Almanak voor Nederlands Indie jaar 1895, tweede gedelte, Landsdrukerij, Batavia, 1895 hal 234

Ø  Regeerings Almanak voor Nederlands Indie jaar 1894, tweede gedelte, Landsdrukerij, Batavia, 1894 hal 231

41.    Regeerings Almanak voor Nederlands Indie jaar 1896, tweede gedelte, Landsdrukerij, Batavia, 1896 hal 228

Ø  Regeerings Almanak voor Nederlands Indie jaar 1898, tweede gedelte, Landsdrukerij, Batavia, 1898 hal 231

Ø  Regeerings Almanak voor Nederlands Indie jaar 1899, tweede gedelte, Landsdrukerij, Batavia, 1899 hal 240

42.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1838, Batavia, 1838 hal 51

43.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Paape, Johanes Roelandus

44.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1821, Batavia, 1821

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1822, Batavia, 1822

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1823, Batavia, 1823

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1824, Batavia, 1824 hal 56

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1826, Batavia, 1826 hal 57

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1827, Batavia, 1827 hal 48

45.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1827, Batavia, 1827 hal 49

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1824, Batavia, 1824 hal 56

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1826, Batavia, 1826 hal 58

46.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1828, Batavia, 1828 hal 45

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1829, Batavia, 1829 hal 47

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1831, Batavia, 1831 hal 54

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1832, Batavia, 1832 hal 58

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1833, Batavia, 1833 hal 62

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1834, Batavia, 1834 hal 57

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1835, Batavia, 1835 hal 55

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1836, Batavia, 1836 hal 58

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1837, Batavia, 1837 hal 43

47.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Paape, Johanes Roelandus

Ø  http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/DVN/lemmata/data/Schie

48.    Idem

(Peter Altena menulis tanggal lahir J.R. Paape adalah tanggal 15 April, sedangkan Fraasen menulis tanggal 23 April 1786)

49.    https://www.openarch.nl/show.php?archive=ade&identifier=24bb0cd0-4026-11e5-a9a4-1be8a5b0a7cf&lang=en

Ø  Archive Delft, Church records baptisms Collectie Doop-, Trouw- en Begraafboeken van Delft [open data, versie 20170921], Delft, archive 14, inventory number 00015, Doopboeken Oude Kerk, 1757-1791, folio 198v

50.    http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/DVN/lemmata/data/Schie

Ø  https://www.regionaalarchiefdordrecht.nl/biografisch-woordenboek/gerrit-paape-2/

51.    http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/DVN/lemmata/data/Schie

52.    https://www.openarch.nl/show.php?archive=rzh&identifier=21af7d38-1269-4615-bfbc-17c6bec41df9&lang=en

53.    https://www.openarch.nl/show.php?archive=elo&identifier=e8875ec8-9d19-09ef-36af-3433d1c43879&lang=en

54.    Idem

55.    https://www.openarch.nl/show.php?archive=bhi&identifier=b326ed64-ed3d-334c-bc73-f5b0f75d5dc2&lang=en

56.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Schele, Jan Davis van

57.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1824, Batavia, 1824 hal 58

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1823, Batavia, 1823

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1822, Batavia, 1822

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1821, Batavia, 1821

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1820, Batavia, 1820

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1819, Batavia, 1819

58.    Molhuysen, P.C en Blok, P.J. Nieuw Nederlandsh Biografisch Woordenboek, deel 4, A.W. Sijthoff, Leiden, 1918, Hal 413

Ø  Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Schele, Anna Louisa van

59.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1840, Batavia, 1840 hal 53

60.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1827, Batavia, 1827, hal 50

61.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1832, Batavia, 1832, hal 57

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1833, Batavia, 1833, hal 61

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1834, Batavia, 1834, hal 56

62.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1836, Batavia, 1836, hal 58

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1835, Batavia, 1835, hal 55

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1837, Batavia, 1837, hal 42

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1838, Batavia, 1838, hal 51

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1839, Batavia, 1839, hal 52

63.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1839, Batavia, 1839, hal 52

64.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1842, Batavia, 1842, hal 56

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1843, Batavia, 1843, hal 60

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1844, Batavia, 1844, hal 60

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1845, Batavia, 1845, hal 61

65.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1850, Batavia, 1850, hal 93

66.    Idem

67.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1851, Batavia, 1851, hal 87

68.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1851, Batavia, 1851, hal 86

69.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1856, Batavia, 1856, hal 66

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1857, Batavia, 1857, hal 67

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1858, Batavia, 1858, hal 77

70.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1859, Batavia, 1859, hal 9

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1861, Batavia, 1861, hal 84

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1860, Batavia, 1860, hal 82

71.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Renoult, Nicolaas Marie Gasper

72.    Idem

73.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Lina, Adrianus Wilhelmus Josephus

74.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1841, Batavia, 1841, hal 54

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1842, Batavia, 1842, hal 54

75.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1831, Batavia, 1831 hal 5

76.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1832, Batavia, 1832, hal 5

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1833, Batavia, 1833, hal 5

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1834, Batavia, 1834, hal 5

77.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1839, Batavia, 1839, hal 57

78.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1846, Batavia, 1846, hal 64

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1847, Batavia, 1847, hal 66

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1848, Batavia, 1848, hal 60

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1849, Batavia, 1849, hal 62

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1850, Batavia, 1850, hal 65

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1851, Batavia, 1851, hal 60

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1852, Batavia, 1852, hal 59

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1853, Batavia, 1853, hal 68

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1854, Batavia, 1854, hal 68

79.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1845, Batavia, 1845, hal 56

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1844, Batavia, 1844, hal 55

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1843, Batavia, 1843, hal 54

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1842, Batavia, 1842, hal 52

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1841, Batavia, 1841, hal 53

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1840, Batavia, 1840, hal 52

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1839, Batavia, 1839, hal 51

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1829, Batavia, 1829, hal 47

80.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1855, Batavia, 1855, hal 66

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1856, Batavia, 1856, hal 71

81.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1854, Batavia, 1854, hal 63

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1852, Batavia, 1852, hal 55

Ø  Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1851, Batavia, 1851, hal 55

82.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Schmid, Willem Jan Maurits van

83.    Familieberichten (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw 2 jaargang, 1884,no 7 Hal 59)

Ø  https://www.openarch.nl/show.php?archive=hga&identifier=4D0E8436-0931-4D2B-96FA-DBFAA8C495A3&lang=nl&six=2

Ø  Haags Gemeentearchief, BS Overlijden Burgerlijke Stand Overlijden 1884, 's-Gravenhage, aktenummer 1171

84.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Schmid, Willem Jan Maurits van

85.    Idem

86.    Familieberichten (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw 2 jaargang, 1884,no 7 Hal 59)

87.   Catatan kaki no 84

88.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1846, Batavia, 1846, hal 305

Ø  Familieberichten (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw 2 jaargang, 1884,no 7 Hal 59)

(Sumber ini hanya menyebut mereke menikah di Malang tanpa menyebut tanggal pernikahan)

Ø  Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Schmid, Willem Jan Maurits van

(Fraasen hanya menyebut tempat dan tahun pernikahan)

89.    Familieberichten (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw 2 jaargang, 1884,no 7 Hal 59)

Ø  https://www.openarch.nl/show.php?archive=hga&identifier=5EF6FC35-67DC-4CE4-AC34-09AA04492012&lang=nl&six=3

(sumber ini adalah sumber tentang informasi kematian Celia Johana Hendrica Leutner, istri W.J.M. van Schmid. Sumber itu menyebut C.J.H. Leutner meninggal pada 11 Agustus 1903 dalam usia 80 tahun. Informasi ini penulis gunakan untuk “menghitung” tahun kelahiran Leutner, yang jika dihitung ia “benar” lahir tahun 1823 dan sesuai dengan sumber dari Familieberichten)

90.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Schmid, Willem Jan Maurits van

(Fraasen menyebut tanggal lahir C.J.H. Leutner adalah 14 Juni 1825, mungkin ini adalah kekeliruan teknis)

91.    https://www.openarch.nl/show.php?archive=hga&identifier=5EF6FC35-67DC-4CE4-AC34-09AA04492012&lang=nl&six=3

92.    https://www.openarch.nl/show.php?archive=hga&identifier=27B8C5F8-A167-4DE2-B5A1-BE5D552FCB38&lang=nl&six=4

Ø  https://www.genealogieonline.nl/kwartierstaat-morel-van-peperstraten/I595.php

Ø  https://www.openarch.nl/show.php?archive=hga&identifier=6997F201-D2BF-4E2E-9627-705CC97B61D7&lang=nl&six=7

Ø  https://www.openarch.nl/show.php?archive=gld&identifier=7B67EDCF-319F-4F64-AA4D-C81B08D28A00&lang=nl&six=8

Ø  https://www.genealogieonline.nl/stamboom-driessen/I73310333.php

Ø  https://www.openarch.nl/show.php?archive=hga&identifier=25784070-1087-4641-AE29-77AB8CCA1E93&lang=nl&six=5

Ø  https://www.openarch.nl/show.php?archive=hga&identifier=25B95880-6636-425A-BC61-791B761A4AE5&lang=nl&six=6

Ø  Familieberichten (dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw 9 jaargang, 1891,no 5 Hal 39)

93.    https://www.genealogieonline.nl/stamboom-driessen/I73310404.php

Ø  https://www.genealogieonline.nl/stamboom-driessen/I73310333.php

Ø  https://www.openarch.nl/show.php?archive=hga&identifier=6997F201-D2BF-4E2E-9627-705CC97B61D7&lang=nl&six=7

Ø  https://nl.wikipedia.org/wiki/De_Seri%C3%A8re

94.    Ludeking, E.W.A, Lijst der Gouverneurs van Amboina, zoo ten tijde der Portugezen als onder de Nederlandsche heerschappij , met aanteekeningen loopende tot het jaar 1817................... ( dimuat pada  hal Tijdschrift voor Indische Taal, Land en Volkenkunde, deel xiv atau vierde serie deel v, S’Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1864, hal 549)

95.    Tijdschrift voor Nederlands Indie vijfde jaargang, Landsdrukerij Batavia,1843 (hal 491-530 dan 583-622)

96.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1843, Batavia, 1843, hal 58

97.    Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam Vermunt van Ommeren, Anthonie Cornelis

98.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1845, Batavia, 1845, hal 51

99.    Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1851, Batavia, 1851, hal 447

Ø  Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Vermunt van Ommeren, Anthonie Cornelis

100.   Memorial Administratif van Oost Vlanderen, deel 23, A.B. Steven, Gent, 1827, Hal 497

Ø  Fraasen, Chr. Fr, Bronen Betreffende Midden Molukken 1796 – 1902, Register Naam  Vermunt van Ommeren, Anthonie Cornelis

101.   http://www.online-familieberichten.nl/pers/814004/S-van-Ommeren

102.   Almanak van Nederlands Indie voor het jaar 1842, Batavia, 1842, hal 270

103.   Verbaal handelingen en besluiten gouverneur-generaal (Merkus) 6 augustus 1843 no. 16, Batavia Afschrift. NA, Koloniën 2.10.01, 2648.

Ø  Extract uit register van besluiten van gouverneur der Molukken (De Serière) 21 februari 1845 no. 1, Ambon Afschrift. NA, Koloniën 2.10.02, 1601, vb. 25 april 1865 no. 9.

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1844, Batavia, 1843, hal 57

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1845, Batavia, 1845, hal 58

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1846, Batavia, 1846, hal 67

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1847, Batavia, 1847, hal 69

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1848, Batavia, 1848, hal 88

104.Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1833, Batavia, 1833, hal 72

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1834, Batavia, 1834, hal 68

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1835, Batavia, 1835, hal 61

105.Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1836, Batavia, 1836, hal 65

106.Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1837, Batavia, 1837, hal 44

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1838, Batavia, 1838, hal 53

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1839, Batavia, 1835, hal 54

107.Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1842, Batavia, 1842, hal 55

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1843, Batavia, 1843, hal 59

108.Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1836, Batavia, 1836, hal 60

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1834, Batavia, 1834, hal 60

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1833, Batavia, 1833, hal 63

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1832, Batavia, 1832, hal 59

109.Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1849, Batavia, 1849, hal 95

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1850, Batavia, 1850, hal 97

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1851, Batavia, 1851, hal 90

Ø  A.J. Kojongian, Daftar Resident Manado

110.Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1848, Batavia, 1848, hal 91

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1845, Batavia, 1845, hal 60

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1844, Batavia, 1844, hal 59

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1846, Batavia, 1846, hal 69

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1847, Batavia, 1847, hal 71

111.Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1856, Batavia, 1856, hal 78

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1857, Batavia, 1857, hal 80

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1858, Batavia, 1858, hal 92

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1860, Batavia, 1860, hal 97

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1862, Batavia, 1862, hal 101

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1864, Batavia, 1864, hal 108

Ø  Ufford, J.K.W. Quarles van, Naamlijst van Hoofden Gewestelijk bestuur op Java en Madura van 1817 tot 1859, Hal 131

112.Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1851, Batavia, 1851, hal 61

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1852, Batavia, 1852, hal 60

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1853, Batavia, 1853, hal 69

Ø  Almanak en Naamregister voor Nederlandsch -  Indie voor het jaar 1854, Batavia, 1854, hal 69

113.https://www.openarch.nl/show.php?archive=elo&identifier=ec57d8a2-707e-908b-bf84-2a93929e6bcf&lang=en

Ø  Erfgoed Leiden in Leiden (Netherlands), Civil registration deaths Archief van de ambtenaar van de burgerlijke stand, 1816-1928, Part: 4990, Period: 1869, Leiden, archive 0516, inventory number 4990, May  5, 1869, Overlijden 1869. Authentiek afschrift., record number 834

Ø  https://www.genealogieonline.nl/en/stamboom-fickel/R507486.php

Ø  Nederland, Overlijdensregister (Burgerlijke Stand), 1811-1965, via https://www.myheritage.nl/research/colle...

114.https://www.genealogieonline.nl/en/genealogie-de-la-rive-box/I2655.php

Ø  https://www.stamboomonderzoek.com/jwvdhurk/getperson.php?personID=I36995&tree=jwvdhurk

Ø  https://gw.geneanet.org/mmeisenbacher?lang=nl&iz=466&p=reinier&n=scherius

( dugaan penulis “kesalahpahaman” tentang tanggal kematian R.C. Scherius mungkin disebabkan karena tanggal kematian ayah dan anak hampir “sama”.

Reinier Scherius, sang ayah meninggal pada 4 Mei 1829, sedangkan sang anak, Reinier Carel Scherius meninggal pada 5 Mei 1869. Hal ini bisa dipahami sebagai hal manusiawi)

115.https://gw.geneanet.org/mmeisenbacher?lang=nl&iz=466&p=reinier&n=scherius

Ø  https://www.stamboomonderzoek.com/jwvdhurk/getperson.php?personID=I36995&tree=jwvdhurk

Ø  https://www.genealogieonline.nl/en/stamboom-fickel/R507797.php

Ø  https://www.genealogieonline.nl/en/genealogie-de-la-rive-box/I2655.php

Ø  https://www.openarch.nl/show.php?archive=elo&identifier=ec57d8a2-707e-908b-bf84-2a93929e6bcf&lang=en

116.https://www.geni.com/Reinier Carel Scherius

Ø  https://gw.geneanet.org/mmeisenbacher?lang=nl&iz=466&p=reinier&n=scherius

Ø  https://www.stamboomonderzoek.com/jwvdhurk/getperson.php?personID=I36995&tree=jwvdhurk

Ø  https://www.genealogieonline.nl/en/stamboom-fickel/R507797.php

Ø  https://www.genealogieonline.nl/en/genealogie-de-la-rive-box/I2655.php

Ø  https://myhistorypath.blogspot.co.id/2015/10/a-colourful-life-reinier-scherius.html

117.https://www.genealogieonline.nl/van-der-waal-stamboom/I1071685937.php

Ø  https://www.genealogieonline.nl/en/stamboom-fickel/R507486.php

118.https://www.geni.com/Carolina Charlota Nagel

119.https://myhistorypath.blogspot.co.id/2015/10/a-colourful-life-reinier-scherius.html

120.Idem

121.Idem

122.Idem

Ø  https://myhistorypath.blogspot.com/2016/03/a-spicy-life-in-east-indies.html

123.https://myhistorypath.blogspot.co.id/2015/10/a-colourful-life-reinier-scherius.html

Ø  https://www.geni.com/Reinier Carel Scherius

Ø  https://www.geni.com/Carolina Charlota Nagel

Ø  https://gw.geneanet.org/mmeisenbacher?lang=nl&iz=466&p=reinier&n=scherius

Ø  https://www.stamboomonderzoek.com/jwvdhurk/getperson.php?personID=I36995&tree=jwvdhurk

Ø  https://www.genealogieonline.nl/en/stamboom-fickel/R507797.php

Ø  https://www.genealogieonline.nl/en/genealogie-de-la-rive-box/I2655.php

124.https://www.geni.com/Reindert Carel Scherius

Ø  https://gw.geneanet.org/mmeisenbacher?lang=nl&iz=466&p=reinier&n=scherius

125.http://www.familyaffairs.nl/UK/FamousData/WaldemarTorenstra.html

Ø  http://www.imdb.com/name/nm0867949/bio

126.Idem

127.Van Resandt, Wijnaendts, W. Oude Indische Families : Het Geslacht Reijnst ( dimuat pada Mandblaad de Nederlands Leeuw, 25 jaargang, 1907, no 10 Hal 206)